,

Ақылдың функциясы

igz Avatar

Ақыл сөзіне ең алғаш пәлсапалық түсінік берген  Аристотель болды. Осы Аристотельдің ақыл түсінігін діни тұрғыда түсіндіруге ең алғаш түрткі болған Александр Афродисистың (198-209ж) түсіндірмесі болды. Аристотельдің ойын Александр Афродисис метафизикалық тұрғыда түсіндіруімен діни түсіндірмелердің басталуына жол ашқан болды. Осыдан кейін бұл түсіндірме таяу шығыстағы християндар мен мұсылмандарға жетті. Артынша Фараби, ибн Сина, Кинди оқып, Аристотельдің, Афродисистың түсіндірмесін талқыға салды, артынша Жерорта теңізінің шығысынан батысына, Испанияға жетті.  Сол секілді ибн Туфайл, ибн Бажа, ибн Рушд, ибн Маймуна бұл түсінікке өз ойларын білдіріп, талқыға салуы арқылы  осы ойларын Европалық християндарға жеткізді. Париж бен Оксфордтың философтары мен діндарлары, түрлі саланың ғалымдары бұл туралы талас-тартысқа түсіп, ақыл жайлы түсіндірмелер кеңінен қарастырылды.

Исламның келуімен Құран мен хадистерден сусынданған ислам ғалымдары ақыл жайлы алғаш кезеңдерде Құранның тәсіліне сай ойлап келді. Өйткені алғашқа кезеңнің сопылары фиқһ, хадис, тәпсір ғалымдарынан өзге ой айтпады тіпті ақыл жайлы көп сөз қозғамады. Олар ақылды бір ахлақ, көркем мінез жағынан ғана қарастырды. Ақыл жайлы айтқанда нәпсіге ерімей, діннің бұйрықтарын орындап, тыйымдарынан тыйылып, дүниеге алданбай, ақыретін ойлау қырын түсіндірді. Сопылар ақылға иманнан кейінгі Аллаһтың берген үлкен сыйы екендігін айтып, мол маңыз беруден де кері қалмады. Калам ілімінің ғалымдары ақылды, Аллаһтың аянынан кейінгі кезектегі білім алау көзі деп санады.

Өзінен алдынғылардың жолын ұстанған ұлы ойшыл ғалым Әбул Қасым (?-1210ж) «халистау ал-хақайқ» еңбегінде ақылсыз дін де, шариғат та сопылық та болмайтындығын білдіріп бірінші тақырыпты «ақыл мен ақылдылар» мәселесіне арнаған. Әбул Қасым ақыл түсінігін тәпсір, хадис, фиқһ, сопы, тіл мамандарының сөздері, Құран аяттары мен хадистер арқылы кеңінен түсіндіруге тырысқан. Сонымен қатар ақылдың ерекше жаратылыс екендігіне тоқталып Орта ғасырлық философ ғалымдардың сөздеріне жиі қолданған. Біз осы мақаламыз арқылы Әбул Қасымның «халисату-л хақайқ» еңбегіндегі ақылдың рухпен, мимен, жүрекпен байланысын талқылау арқылы ақыл ұғымын кеңінен түсіндіруге тырысамыз.

 

Ақылдың рухпен байланысы

Әбу әл-Қасым ақылдың болмысы жайлы «халисатул хақайқ» еңбегінде «Ақыл Алла тағаланың адам миына қойған жарқыраған жауһары (субстанция)» деген. Бұл жердегі айтылып отырған жауһар сөзінің мағынасы – бөлінбейтін бөлшек, материяның ең соңғы шегі дегенді білдіреді. Бұл жауһар сөзін Әбу-л Қасым рух түсіндірмесінде де қолданып: «Рух – адам денесіне қойылған нәзік жауһар» – деген болатын[1.166б]. Олай болса ақыл мен рухтың болмысы жағынан өзара байланысы бер екендігін байқалады.

Ежелден бері ақыл мен рухтың арақатынасының бар екендігін айтқандар болды. Мысалы  ежелгі философ Платон: «Ақыл, сана, парасат – рухтың бір деңгейі, ал рух – тәннің негізгі қозғаушы күші»,– деп ақылды рухтың бір денгейі ретінде анықтама берген болатын [2/433]. Ал ислам ғұламасы Журжани (471/1078ж.): «Рух, жануар рухынан жоғары тұратын, білетін және сезетін қуат», – деп рухтың сезімталдығын білдірген. Осы Журжанидің пікірін қуаттайтын Әбу Хамид Ғазали: «Рух – көзге көрінбейтін, түсінетін, білетін адамның бір бөлігі» [3/3.10], деп түсіндірген. Сондай-ақ Әбул Қасымның рух пен ақылды жауһарлық тұрғыда бір екендігін айтқан ибн Араби (638/1240 қ.б.) өз сөзінде: «Рух – өлетін және өзгеретін денеден тыс қарапайым жауһар. Ол еске түсіру, жаттау, түсіну, ақ пен қараны ажырату секілді барлық мәліметтерді қабылдай алатын жауһар»,– деп рухтың болмысын әрі оның ақыл секілді міндет атқара алатындығын айтқан болатын. Олай болса бұл айтылғандардан түсінетініміз рухтың түсіну, ойлау, жаттау қабілеті бар жаратылыс екендігі. Ал түсіну, ойлау мәселесін біз көбнесе ақылға тиесілі етеміз. Тіпті оның саналы жаратылыс екендігіне мына аят дәлел: «әл-мисақ» әлемінде (рух әлемінде) Алла тарапынан: «Мен сендердің раббыларың емеспін бе?» – деген сұраққа рухтар «бәлә» (ия) деп жауап беруінің өзі де рухтың саналы денгейін көрсетпек[4,172]. Бұл жайында Аплатонның жолымен жүрген Аристотель (б.з.д 384ж)  «Péri Psukhês» кітабында: «Ақыл рухтың дәрежелерінің бір дәрежесі» деген болатын. Олай болса руһ осы ақыл денгейі арқылы дүниелік істерде жауапты болады. Сондықтан болса керек Әбу-л Қасым еңбегінде сопылардың жиі қолданатын мына хадисін мысал етеді: «Хасан әл-Басри Пайғамбардың (с.а.с.): «Алла тағала ақылды жаратқаннан соң оған «Отыр!»– деді, ол отырды, «Сөйле!»– деді, ол сөйледі, сосын оған «Үнсіз бол!»– деді, ол үнсіз болды, «Қара!»– деді ол қарады. Сосын оған «Жөнел!»– деді, ол кетті, «Түсін!» – деді, ол түсінді. Сосын Алла тағала ұлылығыма, салтанатыма, қаһарыма, ұлық мәртебеме, аршыма үстемдік етуіме, жаратылысты жарату құдіретіме ант етейін, сенен артық ардақты жаратылыс жаратпадым, сенен артық Маған жақын һәм жағымды ешнәрсе жоқ. Сен арқылы таныламын, сен арқылы құлшылық қылады, сен арқылы бой ұсынылады, сен үшін беремін, сен үшін сөгемін, сен арқылы сауап та күнә да табады»[1,578], – деген сөзін жеткізеді. Бұл хадисте Алла тағала ақылға «Сен арқылы таныламын» деп айтуы да ақылдың ең алғашқы жаратылу міндеті Алланы тану деп түсінсек болады. Өйткені Әбул Қасым «ақылы жоқтың иманы жоқ» деген хадис келтіруі де ақылсыз иман болмайтындығын білдірген. Сондықтан ақыл адам үшін оның иманды болуы үшін аса маңызды. Орта ғасырлық ғалым Әбу Хамид әл-Ғазали «Ихия улум ад-дин» кітабында Пайғамбардың (с.а.с.) «Аллаһтың ең алғаш жаратқан жаратылысы ақыл» – деген сөзін мысал етеді[5,89]. Себебі Алланың жарату хикметі де өзін таныту. Ақылдың алғашқы жаратылыс екендігі оның адам балас үшін маңыздылығын әрі бүкіл ағзалардан артықшылығын аңғартпақ. Адамның ақылы тоқтаған сәттен бастап адамның діни міндеттілігі де тоқтайды. Ал қандай да бір ағзалары кеміп қалса діни жауапгершілік тоқтатылмайды. Мысалы ислам дінінде намаз балиғат жасынан қайтыс болғанға дейін міндет болып саналады. Тіпті адам екі аяғынан тіпті екі қолынан сал болса да ақылы сау болғандықтан намаз міндеттілігінен босатылмайды. Ал егер ақылынан алжасса барлық діни міндеттіліктер одан сұралмайды. Сауап та күнә да жазылмайды. Олай болса ақыл болмаса адамның өмір сүруінің мәні жоғалады. Сондықтан ақылынан адасқан адам қанша жерден рухы тірі болса да оның өлі адамнан еш айырмашылығы жоқ. Сондықтан Әбу әл-Қасым: «Ақыл рухтың тіршілігі, ал рух тәннің тіршілігі»– деп ақылды, рухтың тіршілігі етіп түсіндірген болатын[1,6].

Қаншама тәні тірі адамдар бар ақылын қолданбағандықтан өлі іспетті. Қаншама өлі адамдар бар ақылын өмірінде қолданғандықтан тәні өлсе де тірі секілді.

 

Ақылдың мимен байланысы:

Адамның ойлау процесі оның ақылы арқылы жүзеге асатыны белгілі. Бірақ біз ақылмен бірге мидың да ойлануға ықпал ететіндігін жоққа шығар алмаймыз. Мидың жаратылысы мен оның қызметі өте күрделі. Мидың функциясы – жүйке жасушаларындағы биохимиялық реакциялар болып табылады. Ол жайында бар білетініміз – олардың электрохимиялық қасиетінің болуы. Мәселен, адам шешім қабылдағанда ол электр ағымымен бұлшық еттерге жеткізіледі, яғни мида dopa, dopamin ACTH сигналдары секілді, т.б. реакцияға түсіп, бөліну немесе бірігулер жүзеге асады. Молекулалар ағымы, сондай-ақ электрондар саны реттеледі. Нәтижесінде ағзаларға электр ағымы өтіп, қимыл пайда болады. Олай болса ми денедегі ағзалармен тығыз байланыста. Алайда осы ми, өздігінен бұл ағзаларды қозғалтатын күш пе жоқ әлде өзге күштің құралы ма?– деген сұрақ туындайды.

Ми жүйесін зерттеген аты әлемге танымал канадалық нейрохирург Уайлдер Грейс Пенфилд (1891-1976ж.) өзінің зерттеу нәтижесінде «ми жүйесін басқаратын күш ол – ақыл» деген болатын[6.61]. Пенфилдтің бұлай айтуына мынадай жағдай себеп болған көрінеді. Пенфилд талма ауруын (эпилепцияны) емдеу барысында 100 адамға зерттеу жасайды. Науқастардың ми қақпақшасын ашып, мидағы әрбір жүйке жасушаларының міндетін анықтау кезінде, науқас (наркозынан оянған) ояу әрі есін біліп жататын болған. Осы кезде мидың белгілі нүктелерін басу арқылы науқастың ағзаларының еркінен тыс қозғалатынын анықтайды. Адамның барлық ағзалары ми арқылы қозғалып, мидың бұйрығымен жұмыс істейтініне көз жеткізеді. Мидың құрылысын, жаратылысын көрген ғалым, мидың өздігінен жұмыс істей алмайтынын, ми тек ағзаларды басқаратын, ағзаларға бұйрық беруші құрал екендігін анықтайды[6]. Әр құралдың міндетті түрде басқарушысы болуы тиіс емес пе? Пенфилд бұл жағын да ұмыт қалдырмай, мидың басқарушысын іздестіреді. Әрине материалистік пікірден ауытқымай рухани болмыстардың бар екендігін мойындау мүмкін емес. Біз көрмегенімізге сенбесек те білім нақты нәтижені білдірсе оған көргендей сенуіміз қажет. Бұл білім адамдарының принціпі. Білім жолында барын салған Пенифилд зерттеу нәтижесінде миды басқарушы өзге бір күштің бар екендігін іздестіреді. Соңында оның ақыл екендігін түсінеді. Осылайша Пенфилд зерттеу соңында: «Ақыл деген ол мидың барлық жүйесін басқаратын күш, тіпті адамның ақылын адамның өзі (личност) десек те болады…»[7], –деп түйеді. Олай болса миды басқаратын ақыл, ол адамның мендігі. Осылайша Пенифилд материядан тыс «мен» деген жаратылыстың бар екендігін тұжырымдайды. Әлемге танымал ағылшын нейрофизиолог Сер Джон Екклз (1903-1997ж) адам миын бір көлік, ал ақыл оның жүргізушісі ретінде салыстыра отырып былай деді: «Біз ойлану арқылы ми жүйесіне әсер ете аламыз. Сондықтан біздің санамыз яғни «мендік» тұлғамыз, ол жүргізуші, ал ми ол көлік» деген. Бұл ғалымның пікірі де мидың құрал ал оны басқаратын адамның ой, санасы яғни «мендік» ұғымы болмақ. Олай болса, бұл екі ғалымның тұжырымдамасынан түсінетініміз мидың өздігінен жұмыс істей алмайтындығын, ол өзін басқарушы күшке яғни ақылға, нақтырақ айтсақ адамның мендік болмысына мұқтаж екендігін байқаймыз. Бұл ғалымдардың айтқандары орта ғасырлық ғалым Әбу әл-Қасымның  еңбегіндегі Әһлі сүннет ғалымдарының: «Алла тағала ақылды адам миына жаратты, нұрын жүрекке қойды…» –деген сөзіне сай келеді [1,1/33]. Өйткені ақыл мисыз еш нәрсе істей алмайды. Адам миы зақымданып істен шықса ақыл да пайда бермейді. Ақылдың миға мұқтаждығы, рухтың тәнге мұқтаждығы секілді. Сондықтан ақылдың мекені жайлы сөз қозғағанда кейбір ғалымдар оның мекені мида деген. Өйткені адамның бұзылуы, бұзақы болуы осы миға байланысты болғандықтан. Алайда екеуінің өмір уақыты екі түрлі. Ми адам тәнінің өлімімен бірге жоқ болса ақыл рухпен бірге жоқ болмайды. Егер ақыл да денемен шіріп жоқ болса адамның миындағы мәліметтер де жоқ болар еді. Мидың шіруімен мәліметтер де өшіп, екінші өмірдің пайдасы да болмас еді. Сондықтан ақылдың бар екендігін мойындасақ, ақылда да мәлімет сақтайтын қабілет бар деп айтуымыз керек. Бұл жайында Пенфилд: «Егер ми қызметін атқармаса, онда ақыл өздігінен түсініп, өзінің есте сақтау қабілетін қолдана алады. Алайда бұл ақылдың есте сақтау қабілетіне басқа атау беру керек» деген[6.61]. Пенфилд бұл жерде ақылдың есте сақтау қабілетін өзге атаумен атау керек деп қана қойды, оған атау бермеді. Бұл атауды яғни ақыл мен мидың арасындағы жадыны кейбіреулер нәзік дене деп түсіндірсе енді бірі бөлмей тек ақыл деп шектелді. Әбу әл-Қасым «халисатул хақайқ» еңбегінде: «Алла тағала ақылды бірнеше бөлікке бөлді. Бір бөлігі түсінетін болды, бір бөлігі есте сақтайтын болды, бір бөлігі ойлайтын болды, бір бөлігі көретін болды, бір бөлігі зерек болатын болды, енді бір бөлігі нақтылығына көз жеткізуші болды» деген[1,577]. Әбул Қасым бұл сөзінде ақылдың есте сақтау қабілетінің де бар екендігін айтуда. Адам миындағы мәліметтер адам өлімімен жоқ болса да ақылда бұл мәліметтер мәнгілік қалады. Жоғарыдағы хадисте адам осы ақылымен ақыретте Алланың құзырында сұраққа тартылмақ. Дүниедегі істеген істері үшін осы ақылымен жауап бермек.

Бұл тұжырымдардан түйетініміз білім ортақ нәрсеге жетелейді. Бастысы шындыққа жетелейтін білім болса болғаны. Пенфилд пен Джон Екклзтың ғылыми анықтамалары орта ғасырда өмір сүріп, сол кезеңдегі ислам дінін білген ғалымдардың сөздерін нақтылай түспек.

 

Акыл және жүрек байланысы:

Тасаууф тарихында бірнеше сопылар жүректі «рух» десе, Аристотел секілді философтар жүректі «нафсу-л натиқа» деп түсіндірді [8, 228-б.]. Философтардың қолданған бұл ұғымы Құран кәрімде «нафсу-л мутмайнна», «руху-л амир» деп келеді. Ал сопылар бұны «жүрек» деп түсіндіреді. Абу Хамид Ғазали: «Жүрек – рухани, көзге көрінбейтін, Алланың ерекше жаратқан жауһары…»,–деп жүректің рухани жағын меңзеді [5, III/3]. Тағы бір сөзінде: «Жүрек олАдамның барлық ағзаларын басқарушы рух» деп түсіндірді [5, 77-б.]. Орта ғасырлық ғалым Әбул Қасым: «Кейбір ғалымдар бұл жүректі рухқа, енді бірі ақылға теңеді. Асылында ол білетін, түсінетін нәзік болмыс. Ғалымдар оны түсіндіруден әлсіз» деп жүректің нәзік жаратылыс екенін тілге тиек етті.

Жүрек – қан мен жанды, иман мен ақылды тоғыстырады, ақылды  кемелдендіреді. Ақыл шегіне жеткенде жүрек ақылдың орнын басып, шексіздікке жалғасады. Мәулана Жалаладдин Руми секілді көптеген сопылар Жәбірейіл періштені «ақлул әууәл» (алғашқы ақыл) деп атаған. Жәбірейіл періште миғраж оқиғасында рухани әлемнің бір деңгейіне жеткен кезде «Бұдан ары мен бара алмаймын» деген болатын. Ал жүрек көзі тереңге бойлаған Мұхаммед пайғамбар (с.а.с.) жалғыз өзі одан ары қарай жолын жалғастырып Алланың құзырына көтерілді. Рухани жүрек кейде бес сезім мүшесі арқылы осы әлемге қатысты мәліметтерді білсе, кейде сезімді қажет етпестен мәләкут әлеміне бойлай жөнеледі. Бұған дәлел ретінде Әбул Қасым Пайғамбарымыздың (с.а.с.): «Егер шайтандар адам баласының жүрегіне бөгет жасамағанда, олар жүректерімен мәләкут әлеміне зер сала алатын еді» деген сөзін келтіреді. Әбул Қасымның бұл хадисті таңдауының себебі де Ғазалидан әсерленуінен болса керек. Өйткені Әбу Хамид Ғазали да жүректің білім алуына шайтанның азғыруы бөгет болады, оны жою үшін Алланы зікір ету керектігін алға тартып: «Жүректің перделері ашылса адам тағдыр кітапшасындағы мәліметтерді біледі» деген болатын[5, III/33-34 б.]. Еуропалық ғалым Паскал жүрек функциясының шексіздігін мойындап: «Жүрек, геометрикалық нәрселерді түсінумен қоса, шексіздікті түсіне алатын қабілеттің атауы» деген. Адамның ақылы бес сезім ағзаларымен қабылдаған мәліметтерді түсінеді. Ал жүрек, физикалық заттардың артындағы шексіз метафизикалық мәселелерді білетін қабілеттің орталығы. Жүрек, ақыл мен бес сезім ағзаларының аса алмаған белестерінен асып иманды, мағрифатты өз бойына қабылдайды [9, 232-б.]. Әбул Қасым: «Жүрек, ол нақышталған тақтай. Нақыштары – ақыл, мағрифат, иман, иақин» деген. Олай болса жүрек – басшы, ақыл, мағрифат, иман және иақин ақиқаттары жүректі безендіруші сипаттар. Алайда адам баласына белгілі бір деңгейге жетелейтін ақылды, жүректен жоғары санайтындар жиі кездеседі. Олар ақылға аса мән беріп рационализм шырмауынан шыға алмағандар. Ислам философиясында адам санасының таным мәселесінде жаңылысудан арылып, күмәнсіздік, нақтылық хәліне жетуін «йақин», яғни, айқын таным дейді. Айқын танымда күмәндануға орын жоқ. Йақин немесе айқын таным – ойлау, теориялар, идея арқылы жасалған ғылымға қарама-қайшы, өйткені айқын танымда күмән, күдік болмайды. Ал теориялық, идеялық ойлау жүйелері ешқашан күдіктен арылған емес. Ал айқын танымда күмән, кемшілік жоқ. Сондықтан бүгінгі философияда «айқын таным» деп, сананың моральдық тіршілікте әр түрлі күмәнданудан ада болуды айтады. Бірақ бұл айқын таным дәлел арқылы емес, жүректегі иман нұры (қуаты) арқылы игерілетін таным. Бұл жайлы С.Нұрмұратов бір сөзінде: «…ақыл – көбінесе күмәнданумен болады, ол «адамға тиімді-тиімсіз, пайдалы-пайдасыз» деген бағалау жүйесін ұсынады. Ақыл сенуді білмейді. Ақыл салыстырады, сараптайды, өлшейді, сыртқы құрылысын анықтайды, бірақ мәнге жете алмайды. Сондықтан сопылық дәстүр бойынша өмірде адамды қателестірмейтін негізгі күш жүректен шыққан сенім» [10, 96-б.] деген болатын. Сол секілді Паскал: «Дінде тек ақылды қолдану жеткіліксіз…» [11, 86-87 бб.] десе атақты жазушы Толстой: «…Барлық нәрсені жүрек арқылы үйрендім» дейді [12, 54-б.]. Бұл айтылғандардан түсінетініміз жүректегі мәліметтің нақты болатындығы әрі жүрек негізгі илһәм көзі саналуында. Адамның иманды болуы да осы жүрегіндегі сеніміне байланысты. Иман концептісі – ең баста жүректе қалыптасатын әрі онда орнығып сезілетін нәрсе. Матуриди ақидасын ұстанушы Әбул Қасым иманға анықтама бергенде: «Иман – жүрекпен растап, тілмен айту», – деп, иманның мекенін жүрек деп құптаған. Сондықтан имандағы ең басты нәрсе – жүректің мақұлдауы. Ислам тасаууфында: Өлі жүрек, науқас жүрек, ғапыл жүрек, зікір етуші жүрек және ояу жүрек деп жүректегі сенімге қарай жүректің бес түрін атап көрсетеді. Өлі жүрек деп – Аллаға сенбеген, науқас жүрек деп – сенімінде күмәні бар, ғапыл жүрек деп – Аллаға сенсе де кейде сенгендігін ұмытатын, зікір етуші жүрек деп – Алланы еске алушы жүректі, Ояу жүрек деп – Аллаға толық иман келтірген жүректі айтады. Бұл айтылғандардан байқайтынымыз танымға, иманға, сенімге байланысты жүрек атауларының өзгеретіндігі. Алланы мойындап, толық қабылдаған жүректі ояу жүрек деп атаған. Әбу әл-Қасым: «Барлық ақылы жоқ жүрек – өлі жүрек. Ол жүректер жануарлардың жүректеріндей», – деп, ақыл жүгіртпеуді өлі жүрекке, тіпті ақылсыз хайуанның жүрегіне теңеген. Олай болса иман – ақылға, ақыл иесіне тән ұғым. Өйткені жүрекке иманды қоятын арадағы дәнекер ол ақыл. Алланың бар һәм бір екендігін, бүкіл әлемнің жаратылуындағы сыр ақыл арқылы танылады. Сондықтан ойланбайтын, зер салмайтын, жаратылыстың мақсатын түсінуге тырыспайтын ақылсыз жүректі пайдасыз санаған. Мысалы, «Хаж» сүресінің 46-аятында: «…Олардың ақыл жүгіртпейтін жүректері бар…» деп, жүректі– «ойланбайтын ақыл» сипатында түсіндірсе, «Қаф» сүресінің 37-аятында: «Расында бұл үгіт-насихат, жүрегі барға пайда береді» делінеді. Осы аяттағы «жүрек» сөзінің мағынасын көптеген тәпсірші ғалымдар «ақыл» деп түсіндірген [13]. Құран кәрімде жүрек сөзі 132 рет қайталанғанымен барлығы дерлік ақыл мағынасында қолданылған [14]. Сондықтан Әбул Қасым: «жүрек» тақырыбында: «Жүрек ол ақыл» деп жүректің ақылмен байланысын айтса [1, 241-б.] енді бір жерінде «Ақыл – жүрекке қойылған нұр, жүрек осы нұр арқылы жаратылыстың ақиқатын түсінуге қабілетті болады»[1, 270-б.] деп жүректің нұры ақыл, жүрек осы нұрмен имандылыққа, ақиқатқа жететіндігін түсіндірген. Ал орыс ғалымы Александр Клизовский (1847-1942ж.) болса жүрек пен ақылдың бір-біріне мұқтаждығын түсіндіріп: «Жүрек нұрымен нұрланбаған ақыл, ақылмен сүйемелденбеген жүрек – жек көрінішті халде. Барлық нәрседе тепе-теңдік болуы керек. Теңдік және адам бойындағы барлық қабілеттер мен сезімдердің үйлесімді болуы өркениеттің негізгі мақсаты болып табылады. Заманымыздағы күйзеліс пен қайғылы жағдайдың болуы да осы ақыл мен жүректің бірікпеуінен», – деген [15, 71-б.]

Олай болса Алланың бар екенін түсіну ақылдың міндеті, алайда оны қабылдап қабылдамау жүректің міндеті. Имандылық та, күпірлік те жүректен орын алмақ. Жүрек рухани сырлардың қайнар көзі. Жүрек ақылдың шеңберінен асып, метафизикалық әлемге бойлайтын адам бойындағы ерекше қасиет.

Олай болса – ақыл ол жүрек. Яғни мимен жете алмаған сырларға адам баласы жүрек арқылы жетеді, жүрек арқылы әлемнің құпия сырларын түсінеді. Жүрек – көп функционалды. Жүрек ұғымы – ойлану, білу, ақыл жүгірту және түрлі сезімдер орталығы. Жүрек рухымыздың көзі, ал ақыл жүректің рухы.

Қорыта келгенде, ақыл – рухтың жаны. Рух ақылсыз өлі дене іспетті. Адам рухы осы ақыл арқылы мәнгілік өмір сүреді. Сондықтан рухты ақыл деп те атаған.

Ақыл – болмысы рухпен бір тұтас, жүрек тереңдігіне үңілетін, ми арқылы сәулесін шашқан ерекше бір нәзік жаратылыс. Адам баласы сезім ағзаларымен біле алмаған нәрселерді ойланумен, түсінуімен біледі.

Ақылдың жемісі болған білім,  жүрекпен толысады. Ақыл жүрек арқылы терең білімдерді біліп, мағрифатқа ұласса, ми арқылы білімге қол жеткізеді де адам рухының мәртебесі, дәрежесі жоғарылап, «алим» – білуші, «ариф» – танушы денгейіне жетеді.

Ақыл болмаса дін де, дүниенің жаратылыс мақсаты да, тіпті адамның жаратылуының сыры да ашылмас еді. Ислам дінінің ақылға берген маңыздылығына мән берер болсақ, ислам дінін «ақыл діні» дер едік. Алайда, ақыл – дін емес, дінді түсіну құралы.

 

Пайдаланылған әдебиеттер

  1. Әбу әл-Қасым Махмуд ибн Ахмад әл-Фараби (әл-Фариаби).Халисату әл-хақайқ лима фиһи мин асалиби ад-дақайқ. Сулеймание Кітапханасы, Амжазаде Хусейн бөлімінде 276 нөмірімен сақталған. – 406 б.
  2. Платон.Собр. соч. в 4-х тт. Т. 3. М., 1994.
  3. Абу Хамид Ғазали. Мунқиз минад-далала.Түрік тіліне аударған: Салих Учан. Стамбул, 1990ж.
  4. Құран Кәрім. Мағыналар және түсіндірмелерінің/тәпсірінің/аудармасы. Алматы, 2013. – 776-б.
  5. Имам Абу Хамид Ғазали. Ихия улумид-дин.Кайр, 1939 ж.Т. 3. – 1070-б.
  6. Пенфилд Уиллиам Джаспер Х. Эпилепсия и функциональная анатомия головного мозга. Москва, 1958 г. – С. 481.
  7. Wilder Penfield, The Mystery of the Mind. Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1975. –P. 61.
  8. Аристотель. О душе.Соч. в 4-х тт., М.: изд. «Мысль», 1976 г., Т. 1.
  9. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. – Алматы, 1973 ж.
  10. Нұрмұратов С. Рухани құндылықтар әлемі: әлеуметтік философиялық талдау. – А.: ҚР БҒМ Философия және саясаттану институты, 2003 ж. – 180-б.
  11. Süleyman Hayri Bolay. Aristo Metafiziği ile Gazâlî Metafiziğinin Karşılaştırılması.İstanbul:Kalem Yay., 1980 ж.– s. 241.
  12. Rolland Romain. Tolstoyun yamashi./Tahsin Yucel. – Istanbul: 1995. –150 p.
  13. Жалалуд-дин ас-Суюти. Әл-хауи лил-Фатауи. Кайр: Дарул фикр лилтибаа уа нашр,2004 ж.Т. 2. – 288-б.
  14. Абу Мансур әл-Матуриди. Тауилат әһлу сунна.Өңдеуші: Фатима Юсуф әл-Хайми.Мыср: Әр-рисала баспасы,1425һижри. – 1120-б.
  15. Клизовский А.И. Основы миропонимания Новой Эпохи. ФАИР-Пресс (Гранд). 2010.

 

Анарбаев Н.

Исламтанушы

 

 

 

Пікір үстеу

Э-пошта мекенжайыңыз жарияланбайды. Міндетті өрістер * таңбаланған

Comment moderation is enabled. Your comment may take some time to appear.

Author Profile

John Doe

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit, sed do eiusmod tempor incididunt ut labore et dolore magna aliqua. Ut enim ad minim veniam.

Search
Tags

"Діни білім беру" ұғымын зерттеудің ерекшеліктері (1) igz (7) igz kz (7) Дана Талғатқызы (3) Жадыра Жанарбек (2) Жаннұр Таласбаева (3) Жаруллуах (1) Жаруллуаһ (1) Жәдидшілдік (1) Ислам (6) Ислам және мәдениет (1) Классикалық Ислам құқықы (1) Лизингтік қаржыландыру мен ислам құқығындағы жалдау арасындағы мәселелер (2) Муса Бигиев (1) Муса джаруллах (1) Мұса Бигиев (1) Мұса Жаруллаһ (1) Нұрбол Сейілбекұлы (1) Ораз Елмұрат (9) Раян Болатқызы (3) Сакралды құндылықтарды талдаудың дінтанулық қырлары (1) Самет Оқан (1) Самет Оқанұлы (6) Сәдібеков Медет (2) Темур Аманқұл (2) Хұсам ад-дин Ас-Сығнақидың "Иләһият" танымындағы әлемнің жаратылуындағы метафизикалық құбылыстарды дәлелдеу тәсілдері (1) абай (1) бала тәрбиесі (3) дәстүр (1) игз кз (2) ислам және дәстүр (3) ислам мәдениеті (1) ислам туралы (5) ислам әдептері (1) куран казакша (1) куран туралы (1) материалдық (1) рухани (1) сәмет оқан (1) сәмет оқанұлы (1) Құран қандай кітап (1) құран туралы (1) құран қазақша (1) ұлттық (1) әлеуметтік құндылық (1)