Адам жасай алмайтын көлік

«Олар түйенің қалай жаратылғанына қарамай ма?!» («Ғашия» сүресі 88:17)

Түйе – шөл даланың кемесі, төрт түліктің төресі. Біз осынау мақалада аталмыш жануардың Құран айқындап берген ерекшелігіне тоқталамыз. Расында неліктен Алла аятта түйені айрықша көрсетіп, адам баласының оның жаратылысына мән беруін меңзеген екен? Біз дәл осы сұраққа мақала барысында жауап іздеп көрелік.

Түйе жайында ғылым не дейді?

Түйелер (лат. Camelus) – сірітабандылар отряд тармағының түйе тәрізділер тұқымдасына жататын сүтқоректі ірі жануарлардың бір туысы. Түйелер шөлге де, қатты аязға да төзімді, күшті көлік малы. Мұның екі түрі бар: қос өркешті түйе (Бактрия түйесі) — негізгі өсірілетін жерлері: Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Астрахан, Сталинград, Саратов және Чита облыстары, бұрынғы КСРО-да мұның Астрахан түйесі, Қазақстан түйесі, моңғол түйесі деп аталатын негізгі үш тұқымы өсіріледі; бір өркешті түйе (дромедар), — Түрікменстанда, көбінесе Тәжікстанда, Өзбекстанның оңтүстік аудандарында және Қазақстанның кейбір жерлерінде өсіріледі. Ең көп өсірілетін жері — Қарақұм. Қоспақ түрлеріне, пайдалануына, қанына қарай: аруана, желмая, нар деп аталады. Түйенің еті мол, жүні биязы болады. [1]

Адамдардың назарын ғаламның үйлесімділігі мен күрделілігіне аудару үшін Құранда аспанның биіктігі, жердің кеңдігі, асқақ таулар туралы айтылады. Содан кейін Араб түбегін мекендеген адамдар көрген және әлемнің әр түкпірінде өмір сүретін бірқатар жаратылыстар туралы хабарланады. Соның бірі араб жазирасында кең таралған жануар ол әрине – түйе.

Адам үшін жаратылған адал қызметкер

Түйелер шамамен төрт мың жыл бұрын қолға үйретіліп, үй жануарлары ретінде пайдаланылған. Содан бері олар адамдарға адал қызмет етіп келеді. Қазіргідей транспорт немесе жүйіткіген көліктер болмаған ежелгі заманда Таяу Шығыс халқы һәм Орта Азияның қалың жұрты түйені көлік ретінде пайдаланған. Өйткені бұл жануардың шөлде өмір сүруге ыңғайлы көптеген қасиеті бар. Ал қазірдің өзінде Арабия мен Солтүстік Африканың көптеген бедуин тайпалары көліктерге, автобустарға және басқа да заманауи көліктерге қарағанда түйені жақсы көреді.

Түйе – өте төзімді және күшті жаратылыс. Олар басқа жануарлар, мысалы жылқыларға қарағанда өмір сүрмейтін жағдайларда тіршілігін жалғастыра алады.

Неліктен олар соншалықты ерекшелікке ие?

Алыс жолда һәм аптап ыстықта жол жүретіндіктен түйе үшін тері сапасы маңызды. Құдіреті шексіз Алла ыстық күн сәулесін өткізбеу үшін оның терісін қалың жүнмен жапқан. Бұл жүннің сапасында дау жоқ. Құны өте жоғары одан маталар, кілемдер және басқа да қажетті дүниелер жасалады. Түйелердің көру қабілеті де тамаша. Олар бір шақырымнан астам қашықтықты көре алады және жақсы есте сақтауының арқасында шөлде бағытынан жаңылмай жүруге де бейімделген. Түйелердің арқаларында бір өркеш болады – арабтардың бір өркешті түйелері (дромедарлар) немесе екі өркеш – Орта Азияның екі өркешті түйелері (бактриялар). Бұл өркеште май бар, соның арқасында түйе бір айға жуық тамақсыз жүре алады. Түйе өте қарапайым – ол бір апта бойы сусыз жүре алады, өйткені оның ішетін суы ішінде арнайы қапшықта сақталады (айтпақшы, түйелер көп ішеді. Олар бір отырғанда екі жүз литрдей суды ішеді.). Оның үстіне, түйелер шөл далада су таба алатын қабілетке ие. Ол суды алпыс шақырым жерден сезеді! Түйе үшін арнайы тамақ, жем дайындаудың қажеті жоқ. Олар қажет болса қорегін өздері тауып жей алады. Сонымен қатар, еріннің қалың терісінің арқасында олар тікенді және басқа да қатты шөл өсімдіктерін қауіпсіз жей алады. Түйе су таппаса, жеген өсімдіктердің құрамындағы сұйықтық та оған жетеді.

Түйе өте күшті – жануар. Ол осы жүкпен күніне отыз-қырық шақырымды артқа тастап, өз салмағының жартысына тең жүкті көтеріп ұзақ жол да жүре алады. Жүксіз бір жолаушымен түйе күніне жүз шақырымды оңай басып өтеді.

Сондай-ақ бұл жануар ерте заманда жүк тиеу үшін ғана емес, сонымен бірге соғыс кезінде де мінілген. Әсіресе бір өркешті түйе қазіргінің майдан кезінде қолданылатын жол талғамас көліктеріндей қызмет атқарған. Сол бір өркешті түйенің үстіне мықтап отырған найзагер немесе садақшы жаумен айқасқан. Қызығы жылқы сияқты тек алға немесе артқа емес, барлық бағытта тебе алады. Яғни бір нысан жанынан келсе де, табанын сермейді.

Ең бастысы, түйе өте қою және өткір иісті асқазан сұйықтығын жақсы түкіреді. Сонымен қатар, түйенің өзі де азық, олардың еті мен сүті тамақ болса, терісінен киім тігіліп, үй жабдығы ретінде де пайдаланылған. Түйе сүті, айтпақшы, өте қою және ыстықта ешқашан ұйымайды. Қазақ үшін түйе сүтінен жасалатын орны ерекше сусын – шұбат.

Шұбаттың пайдасы қандай?

Шұбаттың химиялық құрамына тоқталған ғалым К.И. Дүйсембаев: «Түйе сүтінің және одан дайындалатын өнімдердің қоректік, диеталық және емдік қасиеттері Орта Азия мен Қазақстан халқына ежелден белгілі. Әйтседе оны тағы бір қайталаудың артықтығы жоқ», [2] – деп түйіндеме жасаған. Сусын неге пайдалы екенін түсіндірген ғалым пікірін ықшамдап көрелік.

Шұбат ішсе:

туберкулезге ем;
асқазанда жеңіл қортылады;
асқазан жолының бездерінен сөл шығарады;
ішкен адам ұйқыдан сергек тұрады;
асқазанның эвакуаторлық қызметіне әсер етеді;
созылмалы гастритке ем (15-20 күн ішуі керек);
созылмалы колитке ем;
бала организмі қалыпты жетіледі;
шұбатта белок, май тағы басқа қоректік заттар мол.

Осы орайда шұбаттың туберкулезден айығуға көмектесетінін айта кету керек. «Өкпе туберкулезіне шалдыққан кісілерге бактерияға қарсы препараттар мен шұбатты қосып бергенде туберкулезбен улану белгілері кетеді. Дене қызуы да қалпына келеді. Функционалды бұзылу реттеледі. Қандағы патологиялық өзгерістер жойылып, науқас салмақ қоса бастайды. Өкпенің ыдыраған тұсы жабылады. Өкпе туберкулезін шұбатпен емдеумен айналысқан А.А.Ахунд бүкіл емдеушілердің 85,2 процентіне бұл шипалы сусынның қолайлы әсер еткенін айта келіп, шұбатпен өкпе туберкулезінің барлық формасын, әсіресе белогы, витаминдері жетіспейтін жағдайда, қаны азайып, жүдегенде емдеуді ұсынады». [2]

Көріп отырғанымыздай, түйенің ерекше қасиеті мол. Сондықтан Құрандағы аят адам олардың жаратылысына ой жүгіртіп, сол арқылы Жаратушының құдіретін тануы үшін түскені хақ.

Мәселен Құранда Салих пайғамбардың (ғ.с.) түйесі туралы айтылады. Құран кәрімнің «Ағраф» сүресінде баяндалатындай Салих (ғ.с.) пайғамбар Сәмуд қауымын бір Аллаға бойұсынуға шақырады. Дегенмен адамдар оған сенгісі келмей одан өзінің пайғамбар екенін дәлелдейтін белгі талап етеді. Сонда пайғамбар дұға еткенде Алла Тағала ғажайып түрде жарылған жартастың ішінен қызыл түйені шығарады (басқа нұсқа бойынша таң қалған жұрттың көзінше үлкен тас түйеге айналады). Пайғамбар адамдардан осы түйеге жақсы қарауды, оған су мен тамақ беруді тапсырады. Алайда пайғамбарға адамдар Алладан келетін жазадан қорықпайтынын айтып, түйені өлтіреді.

«Содан олар аруананы бауыздап тастады. Сөйтіп, Раббыларының пәрменіне бағынбай, асылық қылды. Һәм содан кейін Салихқа: «Егер сен шынымен де (Алла жіберген) елші болсаң, бізге сес қылып, келтірем деген азабыңды, қане, келтірші», – деді» («Ағраф», 77-аят).

Әрі қарай әлгі қауым қандай жағдайға ұшырағанын Алла былай жеткізеді:

«Ақырында, оларды аяқ астынан алапат зілзала басты да, барлығы жүрген жерлерінде шөкелеп қалған күйде сеспей қатты». («Ағраф», 78-аят)

Ардақты Пайғамбарымыз (с.а.у) көрген түйелер…

Адамзаттың асылы, Алланың сүйікті елшісі Мұхаммед (с.а.у) пайғамбардың да мінген түйесі болған. Деректерге сүйенсек, оны Қусуа немесе Адба деп атаған. Сол түйені Мәдинаға келгенде, ондағы барлық мұсылмандар жарыса Пайғамбардан (с.а.у) үйлерінде қалуын өтінді. Сонда Алла елшісі (с.а.у) ешкімді ренжітпеу үшін түйесі тоқтаған жерге тоқтайтынын айтады. Содан әлгі түйе Әбу Аюб әл-Ансаридің бір серігінің үйіне тоқтайды. Содан бұл Пайғамбардың (с.а.у) Мәдинадағы алғашқы баспанасы болды. Мәліметтер бойынша, бұл түйе өте жүйрік болған. Бірде-бір түйе оны басып оза алмайды. Бірақ бір күні бір бәдәуи түйесімен Мәдинаға келіп, жарыс кезінде оның түйесі Алла Елшісінің (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) түйесін қоса алғанда, барлығын басып озды. Сонда Пайғамбардың (с.а.у) ең жүйрік жануарға мінбейтіні сахабалардың жанына батады. Бірақ Пайғамбар (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) оларға күлімсіреп: «Расында, бұл дүниеде кім өзін жоғары санаса, Алла оның беделін міндетті түрде төмен түсіреді».

Өздеріңіз білетіндей, Пайғамбарымыз (с.а.у) адамдарды бір-біріне ғана емес, басқа да тіршілік иелеріне мейірімді болуды өсиет еткен. Жоғарыда айтқанымыздай, түйе арабтарда өте кең тараған үй жануары болғандықтан ол (с.а.у) түйені жақсы күтіп, бағуды, уақытында азықтандыруды, ауыр еңбекпен қинамауды бұйырды.

Хадистердің бірінде айтылғандай: «Бірде Пайғамбарымызға (с.а.у) көзінен жас ағып келе жатқан түйе келеді. Пайғамбарымыз (с.а.у) жиналғандардан: «Бұл кімнің түйесі?» – деп сұрайды. Сонда ансарлық бір жас жігіт түйе оған тиесілі екенін айтады. Сонда түйе қожайынының шамадан тыс жұмыс істетіп, нашар тамақтандыратыны үшін Пайғамбарға (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) шағымданғаны белгілі болды».

Тағы бірде Пайғамбарымыз (с.а.у) өңі қашқан, денесі арық, жүні ұйпа-тұйпа болған түйені де көреді. Алла елшісі (с.а.у) жануарға қиянат жасағаны үшін иесіне сөгіс жасап, оған жануардың алдында қаншалықты қарыздар екенін айтады: «Мынадай тілсіз жануарлармен қарым-қатынас жасауда Алладан қорқыңыздар! (Өйткені) оларды мініп, қажет болса жүк те артасыздар, сау болса, етін пайдаланып, жүнін кәдеге жаратасыздар».

Пайғамбарымыз (с.а.у) сапарға шыққалы тұрған адамдарға нұсқау бере отырып, түйелерінің азық тауып, мол тамақтануына жағдай жасау қажеттігін айтқан: «Егер сапарға шыққан жолыңызда шөп өсетін болса тоқтап, түйелерді жайып жіберіңіз және оларды асықтырмаңыз. Егер сіздің алдыңызда тақыр жер күтіп тұрған болса, жылдамдықты арттырыңыз және түйелеріңіздің демі таусылғанша, мүмкіндігінше тезірек жетуге тырысыңыз». Сонымен, көріп отырғанымыздай, түйе бұл жануарлардың тамаша қасиеттерін бағалай алатын көптеген халықтар үшін шын мәнінде Алла Тағаланың сыйы болды. Сонымен бірге, Алланың пайғамбары (с.а.у) адамдар оларды үй жануарларындай ұстап, қажетіне пайдаланғысы келсе, оларға жақсы қарауды үйреткен. [3]

Түйе мен автокөліктің ұқсастығы бар?!

Қараңыз, Татарстан еліндегі түйе өсіретін шаруа қожалығы керемет жағдайға куә болған. Осынау қожалыққа 2016 жылы Citroen C4 Sedan автокөлігінің тест-драйвын өткізу үшін шетелден мамандар мен БАҚ өкілдері де келеді. Аталмыш түйе шаруашылығында бұлар неғып жүр дейсіз ғой. Дест-драйв өткізілетін маршрутқа белгілі бір себептермен осы қожалық енгізіледі. Содан мамандар түйе мен көліктің ұқсастығын өз сайттарында жариялайды. Өйткені мұқият қарасаңыз, түйе мен көліктің ұқсас жері көп екен. Иә, ол рас. Мысалы, түйеде нағыз автоматты климаттық бақылау бар: жануардың дене температурасы қоршаған ортаның температурасына байланысты түнде 34 градус Цельсийден күндіз 41 градусқа дейін өзгереді. Алдымен жануардың тұп-тұнық көздерінен бастайық.

Түйенің көзі «артқы айна» қызметін атқара алады. Бұны естігенде есімізге көліктегі қос айна немесе артта орналасатын бақылаушы камера еске түседі. Түйенің сол қос көзі құрылымы ара-қашықтықты сақтай отырып, оған кедергісіз артқа жылжуға мүмкіндік береді.

Түйеде сонымен қатар қосымша қабақ бар . Ол көздің ластанбауын қамтамасыз етеді. Бұл функция кәдімгі көліктің алдыңғы терезесін тазалайтын әйнек тазалағышқа ұқсайды. Бұл қабақ жоғары және төмен емес, көлденең қозғалады. Сондай-ақ түйе оның арасынан жолын көре алады екен. Бұл сонда алдыңдағыны көре алатын көзге жабылған мата сынды. Сондай-ақ түйенің қалған екі қабақ, кірпіктері бар. Ол құм дауылында көзді құмнан қорғайды. Бұл жағдайда түйе қозғалатын затты 3 км-ге дейінгі қашықтықта көреді. Міне, түйенің бір ғана көзінің атқарар қызметі осындай екен. [4]

Анатомиялық көзқарас

Алдымен жол таңдамайтын түйенің аяқтарына тоқталсақ. Оны табан шымыр жастықшамен жалғанған екі башпайдан тұрады. Бұл жануардың құм бетінде оңай жүруіне жәрдемдеседі, яғни жол талғамайды. Ал түйенің тырнақтары жүріс кезіндегі соққыға тосқауыл. Шөгуге ыңғайлы болуы үшін тізелері қабыршақты сүйелден тұрады. Тіпті олар түйе аптап ыстықтан қызған жерге отырғанда тізелер теріні күйіп кетуден сақтайды. Ал оның өркеші азық ретінде қажет. Яғни сол өркештің болуымен түйе үш апта сусыз жүре алады. Соған қарамастан түйе дене салмағының 30 пайызын жоғалтады екен. Ал мұндай кезде адам өзінің денесінің 8 пайызын жоғалтатын көрінеді. Содан соң ағзаның сусыз қалуынан 36 сағат ішінде өледі. Оның қою һәм қалың терісі түйені ыстық пен суықтан қорғайды. Қызығы түйе 50 ℃ ыстық пен 50 ℃ суыққа шыдай алады. Ыстық күні түйе дене температурасын 41 ℃-қа көтеріп, тер шығуын азайтады. Ол осылай денесіндегі суды ұзаққа сақтай алады. Кірпіктері болса қабысып, тіпті ұсақ шаң-тозаңның көзіне түсуінен сақтайды. Танауы мен құлақтарындағы жүн де құмнан қорғайды екен. Ұзын мойны 3 м биіктікте тұрған ағаш жапырағын жеуге жәрдемдеседі. [5]

Түйе сүйіп жейтін тікеншөп

Шөл тікені – түйе жануардың жақсы көретін азығы. Қызық естіледі иә? Десек те, түйе осынау шөпті шайнап жегенде оның тілі мен тамағы қанап кетеді екен. Ал ауыз қуысындағы қан мен тұз қосылған кезде әлгі шөп өзгеше дәмді болады. Бұл әрине, түйе үшін. Содан жарықтық түйе рахаттанатын көрінеді. Анығында оған нағыз рахатты тікенді шөп емес, сол тікеннің жануардың ауызын қанатып, ауыртуы сыйлайды екен. Ал егер жеу барысында біршама тікен шөп жеген түйені ешкім кеп тоқтатпаса, қанның көп кетуінен жануар тіл қатпай кетуі де мүмкін.

Расында осындай ерекшелікке толы түйені кім жаратты? Бір ғана оған осындай қабілеттер мен мүмкіншіліктерді кім дарытты? Одан өзгеше жаратылысты да берген кім? Біз ұсынған осынау мақала түйенің Алла жасаған өзгешеліктерін толық аша алмаса да, көкейге бір үзік ой салды деген ойдамыз. Алланың нығметіне қарап, ойланыңыз…

«Шүбәсіз, (сол су арқылы өсіп-өнген өсімдіктерді қорек ететін) төрт түлік малда да сендер үшін ерекше ғибрат бар. Сендерге олардың ішінен шыққан сүтін (пайдалы да, құнарлы) сусын ретінде ішкіземіз. Олардың сендерге басқа да көптеген пайдалары бар әрі олардың ет-майын да жейсіңдер». («Муминун» сүресі 23:21)

Ораз Елмұрат

Дереккөздер:

МОТВАЦИЯЛЫҚ ТЕОРИЯЛАРҒА ИСЛАМДЫҚ КӨЗҚАРАС

Құран мен хадистегі адамдардың типологиясы

Ақылдың функциясы

Муғтазила ағымының шығу алғышарттары мен тарихи себептері

МОТВАЦИЯЛЫҚ ТЕОРИЯЛАРҒА ИСЛАМДЫҚ КӨЗҚАРАС

Құран мен хадистегі адамдардың типологиясы

Ақылдың функциясы

Муғтазила ағымының шығу алғышарттары мен тарихи себептері

ПІКІР ЖАЗУ Cancel reply